Dolina Lotnicza, największy w Polsce klaster przemysłowo-technologiczny, powstał w kwietniu 2003 r. Zrzesza on obecnie 90 przedsiębiorstw produkcyjnych związanych z przemysłem lotniczym, usytuowanych w południowo-wschodniej części Polski. Taka lokalizacja to nie przypadek – pierwsze zakłady lotnicze na tym terenie (w Rzeszowie i Mielcu) powstały w latach 1937-38, w ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego.
Cały obszar działania klastra rozciąga się od Bielska-Białej w województwie śląskim do Świdnika w województwie lubelskim. Region ten cechuje duża koncentracja firm przemysłu lotniczego, ośrodków kształcenia pilotów, instytucji naukowo-badawczych oraz rozwinięte zaplecze edukacyjne i szkoleniowe. Większość firm zaangażowanych w działania klastra zlokalizowanych jest w województwie podkarpackim, a serce Doliny Lotniczej leży w stolicy tego regionu – Rzeszowie. Przedsiębiorstwa branży lotniczej produkują nie tylko części, podzespoły i zespoły do silników odrzutowych, płatowców i helikopterów dla najważniejszych światowych producentów lotnictwa, ale również wyroby finalne, jak samoloty M-28, Bryza, Orka, śmigłowce Sokół, SW4, Black Hawk oraz wiele lekkich i ultralekkich konstrukcji lotniczych.
Kluczowymi przedsiębiorstwami klastra są:
- WSK „PZL_Rzeszów” S.A. – zakład powstał w okresie budowy COP, rozbudowany po wojnie był jednym z największych w regionie. W latach 90., jak większość firm z branży, przeżył załamanie rynku, strajki i zwolnienia. Rozwój przedsiębiorstwa zaczął się ponownie od 2002 r., kiedy firma weszła w skład amerykańskiej korporacji United Technologies, zrzeszającej takie firmy jak Pratt&Whitney, Hamilton Sundstrand, Carrier, Otis, czy Sikorsky. Po pięciu latach gruntownej restrukturyzacji i modernizacji, rzeszowska WSK osiągnęła poziom światowej klasy przedsiębiorstwa produkcji lotniczej. Obecnie zajmuje się produkcją komponentów lotniczych i kompletnych jednostek napędowych, rozwija też działalność własnego biura konstrukcyjnego.
- Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. – PZL Mielec, spółka zależna Sikorsky Aircraft Corporation jest największym w Polsce producentem samolotów, rozszerzającym profil produkcji o wytwarzanie struktur lotniczych i produkcję helikopterów. Produkuje m.in. śmigłowiec Sikorsky S-70i BLACK HAWK, jednosilnikowy samolot Dromader, samoloty turbośmigłowe M28.
- PZL-Świdnik S.A. – zakład specjalizuje się w produkcji śmigłowców. Podstawowym produktem jest obecnie PZL-Sokół, wielozadaniowy śmigłowiec, produkowany w wielu wersjach. Od stycznia 2010 roku większościowym udziałowcem PZL-Świdnik S.A. jest firma AgustaWestland.
Struktura organizacyjna i finansowanie
Pod względem prawnym klaster działa jako Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza”. Z braku uregulowań prawnych, np. w zakresie swobodnego powstawania stowarzyszeń podmiotów prawnych, taki model został przyjęty przez znaczną liczbę sieci gospodarczych jako model organizacyjny klastra.
Członkami-założycielami klastra było kilkanaście lotniczych przedsiębiorstw z Podkarpacia i Bielska-Białej oraz Politechnika Rzeszowska i dwie agencje rozwoju regionalnego – RARR i MARR. Dla utrzymania wiodącej roli przemysłu jako siły napędowej rozwoju klastra, wszyscy nowo przyjmowani członkowie reprezentują firmy lotnicze. Natomiast, w celu rozwoju współpracy pomiędzy przemysłem lotniczym a uczelniami i instytucjami B+R, utworzono Centrum Zaawansowanych Technologii „AERONET- Dolina Lotnicza”.
Zgodnie ze statutem, Stowarzyszenie składa się z członków zwyczajnych, wspierających i honorowych. Członkiem zwyczajnym Stowarzyszenia może być osoba fizyczna będąca właścicielem, członkiem organu zarządzającego albo przedstawicielem przedsiębiorstwa przemysłu lotniczego, uczelni, instytutu naukowo-badawczego lub innej organizacji związanej z przemysłem lotniczym, a będących członkami wspierającymi.
Członkiem wspierającym Stowarzyszenia może być osoba prawna lub inna instytucja czy organizacja zainteresowana działalnością Stowarzyszenia, która zadeklarowała na jego rzecz pomoc finansową lub rzeczową. Osoba prawna lub inna instytucja lub organizacja działa w Stowarzyszeniu przez swojego przedstawiciela, będącego członkiem zwyczajnym.
Tytuł członka honorowego Stowarzyszenia nadaje Walne Zebranie Stowarzyszenia osobom, które w szczególny sposób przyczyniły się do rozwoju przemysłu lotniczego.
Klaster zatem tworzą członkowie wspierający, reprezentowani przez członków zwyczajnych. W tym sensie klaster utożsamiany jest ze Stowarzyszeniem Dolina Lotnicza.
Podstawowym źródłem finansowania działalności klastra są składki członków wspierających Stowarzyszenia, których wysokość uzależniona jest od wielkości zatrudnienia w firmach posiadających status członków wspierających. Niektóre inicjatywy (np. Politechnika Dziecięca, Centrum Kształcenia Operatorów CEKSO, szkolenia nauczycieli średnich szkół technicznych) podejmowane w ramach klastra są dodatkowo wspierane organizacyjnie i finansowo przez kluczowe firmy klastra.
Stowarzyszenie realizowało i realizuje projekty finansowane z funduszy europejskich oraz ze środków publicznych. Umożliwia to zwiększenie zatrudnienia w Biurze Stowarzyszenia do czterech osób oraz częściowe pokrycie kosztów funkcjonowania biura i realizacji działań statutowych; jednocześnie stanowi istotny element rozwoju organizacyjnego klastra oraz przyczynia się do zintensyfikowania jego działań.
Współpraca ze środowiskiem naukowym
Branża lotnicza oparta na rozwiniętych technologiach wymaga szczególnie sprawnej współpracy z instytucjami naukowymi. Aby umożliwić jak najlepsze wdrażanie nowych technologii i produktów, utworzono Centrum Zaawansowanych Technologii „AERONET – Dolina Lotnicza” – konsorcjum, w skład którego, oprócz Stowarzyszenia Dolina Lotnicza, wchodzi sześć politechnik, jeden uniwersytet i cztery instytuty naukowo-badawcze. Łączy ono najlepsze potencjały kadrowe i techniczne partnerów konsorcjum, co daje olbrzymią siłę do działania w ramach różnych wspólnie realizowanych projektów. Głównym celem AERONET-u jest zapewnienie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw na rynku światowym poprzez transfer wiedzy do przemysłu.
Prace badawcze koordynuje Politechnika Rzeszowska, na której powstało, w ramach jednego z programów (dofinansowanego ze środków unijnych), Laboratorium Badań Materiałów dla Przemysłu Lotniczego, jedno z najnowocześniejszych w Europie. Tu realizuje się m.in. prace badawcze nad wytwarzaniem i udoskonalaniem stosowanych w lotnictwie materiałów i odpornych na wysokie temperatury pokryć. Obecnie w Centrum AERONET realizowany jest duży projekt kluczowy „Nowoczesne technologie materiałowe stosowane w przemyśle lotniczym”, finansowany w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. W jego ramach prowadzonych jest piętnaście głównych zadań badawczych, ukierunkowanych na najbardziej zaawansowane dziedziny współczesnych procesów inżynierii materiałowej, inżynierii powierzchni oraz nowoczesnych technik wytwarzania w przemyśle lotniczym.
Problemy badawcze sformułowano w oparciu o dokładne rozpoznanie potrzeb rozwojowych przemysłu lotniczego, w tym o wyniki projektu branżowego Foresight sektora lotniczego. Cele projektu zakładają m.in. wygenerowanie sześćdziesięciu zgłoszeń patentowych w dziedzinie nowych technologii lotniczych – ich przyszłe wdrożenie przyczyni się do wzrostu konkurencyjności polskich przedsiębiorstw na rynku światowym poprzez aplikację nowoczesnych rozwiązań i możliwe obniżenie kosztów produkcji, a w konsekwencji kosztów eksploatacji statków powietrznych.
Realizacja projektu jest już mocno zaawansowana (ma potrwać do końca 2013 roku), a całość kosztować ma prawie 86 mln zł.
Kadry dla przemysłu
Ważnym problemem dla rozwoju klastra jest zaspokojenie potrzeb kadrowych – jak wykazują badania, sektor lotniczy będzie potrzebował w najbliższych latach około tysiąca wykwalifikowanych pracowników. Aby ich pozyskać, prowadzone są różnorakie działania. Politechnice Rzeszowskiej, która kształci m.in. pilotów i konstruktorów lotniczych, przekazywane są informacje o przyszłym zapotrzebowaniu na inżynierów; młodzież zachęca się do podejmowania studiów inżynierskich (w ramach takich inicjatyw, jak Odlotowa fizyka w gimnazjach, Sugestia w liceach, czy Politechnika dla dzieci w szkołach podstawowych). Na Politechnice organizowane są też krótkie cykle dedykowanych specjalistycznych szkoleń, warsztatów i konferencji dla pracowników firm Doliny Lotniczej, według wskazywanych przez nie potrzeb.
Przedsiębiorstwa skupione w klastrze umożliwiają studentom uczelni technicznych odbywanie praktyk i staży na różnych stanowiskach pracy w firmach branży lotniczej.
Aby pozyskać również średnią kadrę techniczną, Dolina Lotnicza wystąpiła z inicjatywą koordynacji programów nauczania w szkołach technicznych z rzeczywistymi potrzebami przemysłu oraz z dokształcaniem absolwentów techników województwa podkarpackiego. Dzięki porozumieniu przedstawicieli przemysłu, władz lokalnych oraz oświatowych, powołano Centrum Kształcenia Operatorów CEKSO. Obecnie szkoły i centra szkolenia skupione w CEKSO dysponują nowoczesnym sprzętem, otrzymanym od firm patronackich z klastra Dolina Lotnicza i kształcą operatorów maszyn sterowanych numerycznie oraz innych specjalistów dla przemysłu lotniczego.
Promocja klastra
Klaster „Dolina Lotnicza” bierze udział w najważniejszych międzynarodowych imprezach dla przemysłu lotniczego, np.: Paris Air Show, Berlin Air Show, Farnborough Air Show. Stała współpraca z wieloma dziennikarzami przekłada się na liczne programy i artykuły o działaniach klastra w telewizji, radiu oraz zagranicznej, krajowej i lokalnej prasie. Przy okazji promocji firm i klastra, promowana jest Polska południowo-wschodnia, zarówno jako idealne miejsce dla inwestycji i projektów związanych z lotnictwem, jak również miejsce, gdzie warto żyć, przenieść się np. po ukończeniu studiów i rozpocząć karierę w nowoczesnym przemyśle nowatorskich technologii i innowacji.
Działania regionalne i międzynarodowe
Klaster „Dolina Lotnicza” współpracuje w wielu dziedzinach z władzami samorządowymi różnych szczebli. Na najważniejsze konferencje organizowane przez Dolinę Lotniczą zapraszani są również przedstawiciele ministerstw i agend rządowych. W ważnych spotkaniach biorą udział również przedstawiciele Komisji Europejskiej, Europejskiej Platformy Technologicznej oraz Europejskiego Stowarzyszenia Przemysłu Lotniczego i Obronnego ASD. Wynika to z faktu, że działania „Doliny Lotniczej” wykroczyły już poza region i często ich charakter ma zasięg krajowy lub międzynarodowy.
Klaster „Dolina Lotnicza” był inicjatorem powołania sieci współpracy Europejskich Klastrów Lotniczych pod nazwą Wings for Regions. Inicjatywa ta została następnie przekształcona w Europejską Sieć Współpracy trzydziestu lotniczych klastrów, pod nazwą „EACP- European Aerospace Clusters Partnership”. Stowarzyszenie „Dolina Lotnicza” było również inicjatorem powołania do życia Polskiej Platformy Technologicznej Lotnictwa, która jest odpowiednikiem Europejskiej Platformy Technologicznej Lotnictwa – ACARE.
Przeważają mocne strony
W analizie SWOT, przeprowadzonej przez Wyższą Szkołę Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, jako mocne strony klastra wymieniane są między innymi: duża koncentracja firm branży lotniczej na relatywnie niewielkim obszarze, poważne zaplecze naukowe i produkcyjne, ścisła współpraca z sektorem naukowo-badawczym, wysoki poziom kadr inżynieryjno-technicznych, dynamiczny rozwój współpracy międzynarodowej, wypracowanie efektywnego systemu składkowego umożliwiającego finansowanie bieżącej działalności klastra i realizację złożonych przedsięwzięć. Do słabych stron zaliczono: braki w organizacji wspólnego łańcucha dostaw, bariery kapitałowe małych i średnich przedsiębiorstw we wdrażaniu nowych technologii, słabą infrastrukturę komunikacyjną w regionie [to powoli się zmienia – niebawem zostanie oddana do użytku autostrada A4 oraz nowe lotnisko w Rzeszowie], niewystarczającą wymianę informacji w zakresie inicjatywy klastrowej, niski poziom dofinansowania ze strony lokalnych samorządów.
Generalnie w analizie dominują mocne strony klastra, co pozwala na optymistyczne prognozy rozwoju przemysłu lotniczego w Polsce, a zwłaszcza na Podkarpaciu.
Opracowała Maria Betleja