W obrocie gospodarczym powszechne jest wykorzystywanie rozmaitych utworów o różnej treści i formie. Mogą być to przykładowo zamieszczane w czasopismach artykuły i fotografie, utwory muzyczne, multimedialne, strony internetowe, programy komputerowe. Korzystanie z tego rodzaju dzieł wiąże się nierozerwalnie z problematyką częstokroć niedocenianych praw autorskich.
Podział praw autorskich – czym można rozporządzać?
Wyróżnić można dwie kategorie praw autorskich – osobiste i majątkowe. Pierwsze z nich przysługują twórcy utworu, są niezbywalne, nie podlegają zrzeczeniu się, a ich trwanie nie jest ograniczone czasowo. Są istotne z punktu widzenia konieczności ich respektowania przez wszystkie podmioty wykorzystujące dany utwór oraz odpowiedzialności za ich naruszenie. Z praktycznego punktu widzenia największe znaczenie w zakresie autorskich praw osobistych można przypisać prawu do oznaczenia utworu nazwiskiem lub pseudonimem twórcy (a także udostępniania go anonimowo) oraz do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania. Dla podmiotów korzystających z dzieła, przyznanie autorowi wskazanych powyżej uprawnień oznacza konieczność zamieszczania informacji o jego osobie (poprzez podanie nazwiska lub pseudonimu) na utworze lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie (np. pod fotografią) oraz zakaz ingerencji w treść i formę dzieła bez uzyskania zgody jego autora.
Autorskie prawa osobiste nie mogą być jednakże przedmiotem obrotu, dlatego dużo więcej uwagi w praktyce poświęca się drugiej kategorii praw autorskich, mianowicie prawom majątkowym. Obejmują one prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z dzieła. Z uwagi na fakt, iż są one zbywalne co do zasady, mogą być przenoszone na inny podmiot zarówno przez pierwotnego uprawnionego (twórcę lub, w pewnych przypadkach, jego pracodawcę, jak również producenta lub wydawcę utworu zbiorowego), jak i przez osobę, która stała się ich nabywcą. Podlegają one również dziedziczeniu.
Przeniesienie czy licencja – jak rozporządzać majątkowymi prawami autorskimi?
Polskie prawo przewiduje dwa sposoby rozporządzania majątkowymi prawami autorskimi – ich przeniesienie oraz udzielenie prawa do korzystania z utworu (licencja). Podstawowa różnica między nimi ujawnia się w odnoszonym skutku. Przeniesienie majątkowych praw autorskich powoduje ich definitywną utratę przez zbywcę i zarazem ich uzyskanie przez nabywcę. Udzielenie licencji natomiast nie pozbawia majątkowych praw autorskich dotychczasowego uprawnionego, natomiast powoduje powstanie po stronie licencjobiorcy uprawnienia do korzystania z utworu w zakresie wskazanym w umowie.
Ograniczenie po stronie licencjodawcy sprowadza się zatem do tego, że nie może on przeciwstawiać się działaniom licencjobiorcy mieszczącym się w granicach przysługujących mu praw wynikających z licencji. Można przy tym wyróżnić dwa podstawowe rodzaje licencji – wyłączną oraz niewyłączną. Pierwszą z nich charakteryzuje zobowiązanie podmiotu uprawnionego z tytułu majątkowych praw autorskich do nieudzielania licencji nikomu poza licencjobiorcą w zakresie objętym licencją wyłączną. Licencjobiorca wyłączny uzyskuje na jej mocy (o ile umowa licencyjna tego uprawnienia nie wyłącza) również prawo dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia majątkowych praw autorskich w zakresie objętym licencją.
Kolejną istotną różnicą między przeniesieniem majątkowych praw autorskich a udzieleniem licencji jest możliwość dalszego rozporządzania uzyskanymi prawami. O ile nabywca majątkowych praw autorskich może bez ograniczeń przenosić je na inne podmioty bez konieczności uzyskiwania jakiegokolwiek zezwolenia ze strony twórcy, licencjobiorca nie jest uprawniony do upoważniania osób trzecich do korzystania z utworu objętego licencją – chyba, że takie prawo zostało mu przyznane postanowieniami umowy licencyjnej. Z uwagi na charakter i istotę umowy licencyjnej polegającej na udzieleniu licencjobiorcy prawa do korzystania z utworu przy jednoczesnym pozostawieniu uprawnionemu majątkowych praw autorskich do utworu, omawiana umowa może być ograniczona czasowo. Strony mogą bowiem (i w praktyce najczęściej to robią) określić okres obowiązywania licencji, po którym uprawnienia uzyskane na jej podstawie wygasają. W przypadku zawarcia umowy na czas nieoznaczony (lub oznaczony, po upływie 5 lat) możliwe jest zakończenie okresu jej obowiązywania w drodze wypowiedzenia.
Oczywiście, umowa przenosząca majątkowe prawa autorskie z reguły jest korzystniejsza dla nabywcy, który uzyskuje te prawa definitywnie i nie musi obawiać się ich wygaśnięcia z powodu upływu czasu lub wypowiedzenia. Z kolei umowa licencyjna, szczególnie niewyłączna, preferowana jest przez twórców, którzy mogą, dzięki jej elastyczności, czerpać korzyści z udzielania prawa do korzystania ze swojego utworu różnym podmiotom.
Najważniejsze postanowienia umów dotyczących majątkowych praw autorskich
Podstawowym warunkiem formalnym, od którego uzależniona jest ważność umowy o przeniesienie majątkowych praw autorskich oraz umowy licencyjnej wyłącznej, jest zachowanie formy pisemnej. Konsekwencją jej braku jest niewywołanie przez umowę żadnych skutków prawnych, tak jakby w ogóle nie została zawarta. Wskazany wymóg nie dotyczy umowy licencyjnej niewyłącznej, która może zostać zawarta w każdy sposób, a zatem ustnie, czy nawet w sposób dorozumiany (np. poprzez przesłanie tekstu artykułu przez jego autora do wydawcy czasopisma, z którym współpracuje).
Wyraźnie wskazany musi zostać także rodzaj umowy (o przeniesienie majątkowych praw autorskich lub o korzystanie z utworu) – w razie zaniechania jednoznacznego wyjaśnienia tej kwestii w umowie, przyjmuje się, że udzielona została jedynie licencja.
Kolejną, bardzo istotną, w praktyce często lekceważoną kwestią jest określenie w umowie tak zwanych pól eksploatacji, określających zakres praw do korzystania z utworu, będących przedmiotem umowy. Wyznaczają one sposoby, w jakie nabywca lub licencjobiorca może korzystać z danego dzieła. Podlegają one podziałowi ze względu na stosowaną przy ich używaniu technikę. Za odrębne pola eksploatacji uznaje się więc na przykład rozpowszechnienie utworu w formie druku, na płycie CD czy w internecie. Podkreślenia wymaga fakt, iż przeniesienie majątkowych praw autorskich oraz prawo do korzystania z utworu udzielane na podstawie umowy licencyjnej obejmuje jedynie te pola eksploatacji, które zostały w sposób wyraźny wskazane w umowie. W pozostałej, nieobjętej umową części, majątkowe prawa autorskie przysługiwać będą zatem nadal dotychczas uprawnionemu. Oznacza to, że w razie zbyt wąskiego lub niedostatecznie precyzyjnego ujęcia w niej zakresu przenoszonych praw lub udzielanej licencji może okazać się, iż nabywca lub licencjobiorca nie może korzystać z utworu w takim spektrum, jakiego oczekiwał. Ma to o tyle istotne znaczenie, że, jeśli umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji. A zatem, jeśli okaże się, iż umowa nie obejmuje wszystkich pól eksploatacji niezbędnych dla korzystania z utworu w zakresie oczekiwanym przez nabywcę praw autorskich lub licencjobiorcę, to aby korzystać zeń bez narażenia się na zarzut naruszenia tych praw, będzie musiał zawrzeć dodatkową umowę (lub rozszerzyć zakres dotychczasowej o nowe pola eksploatacji) z twórcą, który będzie uprawniony do żądania dodatkowego wynagrodzenia. Umowa powinna określać też zakres terytorialny jej obowiązywania, bowiem twórca może przenieść prawa autorskie lub upoważnić do korzystania z utworu na przykład na pewnym, określonym obszarze, zachowując swobodę dysponowania przysługującymi mu prawami w innych geograficznie regionach.
Oczywiście, umowa przenosząca prawa autorskie lub udzielająca licencji winna regulować kwestię wynagrodzenia należnego twórcy. Możliwe jest także dokonanie tych czynności nieodpłatnie, jednakże taka wola stron musi zostać wyrażona w umowie – w przeciwnym razie przyjmuje się, że twórca może żądać wynagrodzenia. Jeśli zaś jego wysokość nie została wskazana w umowie, autorowi dzieła należy się zapłata kwoty uwzględniającej zakres udzielonego prawa oraz korzyści wynikające z korzystania z utworu. Stosowanie opisanego powyżej rozwiązania ustawowego, szczególnie uwzględniając fakt, że twórca może domagać się odrębnego wynagrodzenia za korzystanie z utworu na każdym polu eksploatacji, w praktyce może być źródłem sporów interpretacyjnych między stronami i prowadzić do konfliktu. Można tego uniknąć poprzez jasne i precyzyjne określenie w umowie wysokości należnego twórcy honorarium, nie zapominając o określeniu, że przysługuje ono za przeniesienie praw lub udzielenie upoważnienia do korzystania z utworu na polach eksploatacji wskazanych w umowie.
W przypadku utworów, które w zamierzeniu mają lub mogą być poddawane dalszej obróbce przez podmiot nabywający majątkowe prawa autorskie, konieczne jest również przeniesienie nań prawa do zezwalania na korzystanie i rozporządzanie utworem zależnym, to jest dziełem powstałym w wyniku przerobienia czy adaptacji, a także tłumaczenia utworu pierwotnego – np. poddanej obróbce stronie internetowej. Bowiem na mocy przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, wskazane uprawnienie przysługuje wyłącznie twórcy utworu pierwotnego, i to niezależnie od przejścia majątkowych praw autorskich na inny podmiot. Kwestię tę można jednak odmiennie uregulować w drodze umowy – o zawarcie w niej stosownego postanowienia zadbać winien nabywca majątkowych praw autorskich, o ile zamierza dokonywać dalszej obróbki danego dzieła.
Problematyka związana z obrotem wszelkimi prawami własności intelektualnej, w tym oczywiście również w zakresie majątkowych praw autorskich, jest skomplikowana i wymaga zachowania dużej staranności przy konstruowaniu stosunków umownych. Dlatego też istotną rolę w przygotowywaniu transakcji w tym zakresie powinien odgrywać profesjonalny pełnomocnik, który pomoże stronom ukształtować stosunek prawny zgodnie z ich oczekiwaniami oraz w sposób bezpieczny dla obu kontrahentów.
Michał Mikołajczak
Celichowski Szyndler i Partnerzy – Kancelaria Adwokatów i Radców Prawnych